Filozofije istraživanja i istraživački pristupi

Za potrebe naših objašnjenja i tumačenja oko izbora metoda i tehnika istraživanja, objasnićemo nekoliko osnovnih istraživačkih filozofija, kao što su: pozitivizam, konstruktivizam i interpretivizam, pragmatizam, subjektivizam i kritični realizam. Ukratko, prikazaćemo periode njihovog nastajanja, navešćemo imena osnovnih predstavnika, objasniti suštinu, sadržaj i osnovne filozofske principe. Osim toga, pokazaćemo kako se te osnovne istraživačke paradigme koriste i definišu upotrebu: (1) istraživačkih metoda; (2) u kojoj oblasti se prevashodno koriste; (3) logički pristup; (4) mogućnost upotrebe uzročnih veza, i (5) mogućnost uopštavanja.

Razumevanje filozofija istraživanja i osnovnih istraživačkih pristupa treba da nam pomogne da obezbedimo sistemski pristup i konzistentnost između: (1) osnovnih istraživačkih pitanja; (2) osnovnih verovanja, pretpostavki i znanja o ontološkim, epistemološkim, aksiološkim i metodološkim pristupima, i (3) prihvatljivog znanja.

1. Pozitivizam

Osnivač pozitivizma je Comte (1798–1857) koji je doprineo razvoju filozofskih, istorijskih i socioloških ideja koje se najviše prepoznaju, kako je pisao, u svom ,,velikom i fundamentalnom zakonu” o razvoju koncepcija i znanja ljudskog društva koje se odvijalo u tri različite faze. Prvi period u razvoju ljudskog znanja je teološka ili fiktivna faza, u kojoj je ljudski um nastojeći da shvati suštinsku prirodu, postanak i svrhu bića, pretpostavljao da su fenomeni nastali delovanjem natprirodnih sila, pojava i bića; druga faza je metafizička ili apstraktna u kojoj ljudski um pretpostavlja da su fenomeni nastali pod uticajem apstraktnih sila; i treća faza je naučna ili pozitivna u kojoj ljudski um nastoji da spozna suštinu, sadržaj i principe delovanja zakona koji važe u svetu. Teološko i metafizičko mišljenje treba da bude zamenjeno naučnim jer se taj pristup pokazao kao najproduktivniji i najvredniji po sadržaju, primenjenim metodama i rezultatima. Pozitivizam, kao filozofski pogled, priznaje samo ono što se može naučno potvrditi ili što je sposobno za logički ili matematički dokaz, te stoga odbacuje metafiziku i teizam. Opšti pristup proučavanju društva se oslanja na tačno merljive, naučne dokaze, koji su rezultat metoda i tehnika, kao što su: eksperimenti, kvantitativna istraživanja, statističke analize, na osnovu kojih se mogu otkriti i objasniti suština, priroda i procesi funkcionisanja društva.

Veoma značajan vid pozitivizma je logički emprizam koji je razvijan i zastupan u ranom periodu 1920. godine u Austriji, u takozvanom ,, Bečkom krugu”, kojem su pripadali M. Slick, R. Carnap, F. Frank, O. Neurath, i drugi, u Nemačkoj su to K.G. Hempel, H. Reichenbach i dr, i u Engleskoj A. Ayer, G. Ryle i drugi. Logički empirizam je imao značajan uticaj tokom narednih nekoliko decenija. Ovde ćemo, ukratko, objasniti uticaj pozitivizma i logičkog empirizma na osnovne ontološke, epistemološke, aksiološke i metodološke pretpostavke, posebno kako su i na koji način uticale na izbor istraživačkih tehnika i metoda.

Istraživači pozitivističke orijenatcije u ontološkom smislu veruju da postoji samo jedna i jedina istina. Pozitivistčki pristup podrazumeva da istraživač ne treba da ima bilo kakvu i unapred definisanu pretpostavku istraživanja. U epistemološkom smislu, stvarnost se može izmeriti i oceniti i za to postoje pouzdani, relevantni i validni alati i tehnike. Aksiološki pristup počiva na temelju sledećih pretpostavki: (1) istraživanja treba da se obavljaju bez vrednosnih odrednica; (2) istraživač je odvojen, neutralan i nezavisan od onoga što istražuje; (3) istraživač treba da zadržava objektivan stav.

Što se tiče, osnovnih istraživačkih opredeljenja, posebno izbora istrživačkih metoda, ona bi se mogla sažeti u nekoliko stavki:

1. Pozitivisti se prevashodno opredeljuju za kvantitativne metode, kao što su ankete, strukturirani upitnici i zvanična statistika jer, prema njima, imaju dobru pouzdanost i reprezentativnost. Istraživanja se baziraju na visoko strukturiranim upitnicima, s velikim brojem uzoraka i s preciznim merenjima;
2. Veruju da društvo utiče na individualna ponašanja i da ,,društvene činjenice” oblikuju individualna delovanja;
3. Pozitivistička tradicija naglašava važnost kvantitativnih istraživanja, posebno korišćenjem anketa, kojim bi se obuhvatio veliki broj učesnika, kako bi pomogli da se identifikuju socijalni trendovi, pojave i društveni procesi;
4. Pozitivisti su verovali da kod proučavanja društva, društvenih pojava i socijalnih promena treba koristiti metode i pristupe koje koriste prirodne nauke, kao što su biologija i fizika. Usvajanjem tih, takozvanih, ,,naučnih” tehnika istraživači bi bili u stanju da otkriju zakone koji upravljaju društvima kao što su naučnici otkrili zakone koji upravljaju fizičkim svetom;
5. U pozitivističkim istraživanjima, istraživači imaju tendenciju da identifikuju i tumače odnose ili korelacije (povezanosti, veze) između dve ili više promenljivih.

2. Postpozitivizam

Postpozitivizam se počinje konceptualno i teorijski razvijati šezdestih godina dvadesetog veka. Najznačajniji predstvanici postpozitivizma su K. Popper (1902–1994), T. Kuhn (1922–1996), I. Lakatos (1922–1974), P. Feyerabend (1924–1994),  L. Laudan (1941- ), S. Toulmin (1922 – 2009) i neki drugi mislioci. Najveći broj predstavnika tog pravca u potpunosti odbacuje ideje pozitivizma. Pristalice postpozitivizma ne odbacuju metafiziku nego smatraju da je ona važna i neizbežna u formulaciji praktičnih i teorijskih pristupa, definisanja naučnih izraza i iskaza.

Postpozitivisti priznaju i prihvataju ne samo ono što se može naučno potvrditi ili ono što se može logički ili matematički dokazati već prihvataju zdravorazumsko razmišljanje i promišljanje o svetu, problemima i pojavama koje nas okružuju. Individualno preispitivanje i promišljanje o svetu i pojavama slično je razumevanju naučnika. Razlika je samo u tome što naučnici koriste protokole, precizno definisane metode i specifične tehnike za razluku od laika. U vezi s tim, postpozitivisti smatraju da se mogu dati samo delimično objektivna objašnjenja savremenog sveta. Zbog toga se postpozitivisti smatraju kritičnim realistima, koji su kritični prema stvarnosti koju proučavaju. Budući da su kritični prema stvarnosti, postpozitivisti se ne oslanjaju samo na jedan metod naučnog istraživanja. Veruju da svaka metoda može imati greške. Ovo se može izbeći samo ako se koristi više metoda. Taj metod se naziva triangulacija.

Postpozitivizam takođe pretpostavlja da naučnici nikada nisu objektivni zbog svojih vrednosnih, moralnih i etičkih načela i uverenja. Proces sticanja i razvijanja znanja određeni su opštim vrednosnim sistemom koji utiče i određuje sadržaj, suštinu i izbor ciljeva naučnih disciplina. U vezi s tim, vrednosti i norme su platforma svih pa i naučnih delatnosti, one su usmeravajući i pokretački faktor njihovog razvoja.

Postpozitivizam traži nove pretpostavke za razvoj i rast znanja kako bi se otkrila istina, sa stanovišta novih pristupa, kombinovanih metoda i različitih tumačenja. Za razliku od empirizma, kao srž pozitivizma, koji je uključivao posmatranje i merenje, postpozitivizam smatra da je ta osnovna ideja pogrešna. Pozitivisti su realisti a postpozitivisti su kritički realisti. Cilj nauke prema pozitivistima jeste da se utvrdi i otkrije istina. Istraživač u tom procesu je neutralan i objektivan. Postpozitivisti smatraju da je to nemoguće jer postoje greške u svim naučnim metodama. Tako je i pozicija istraživača subjektivna s elementima pristranosti.

Razvoj i rasta znanja nije kumulativan proces već, stalni proces smenjivanja teorija s elementima permanentne naučne revolucije. Prema Poperu (1962), taj proces se odvija u lancu P1 → TT → EE → P2, u kojem je P1-početni problem, TT-teorije koje čine probno rešenje problema, EE- opovrgavanje i odbacivanje teorije na osnovu rugorozne empirijsk eprovere i P2-novi problem. Kuhn (1970) ima drugačiji pogled na revoluciju razvoj i rast znanja. On razvoj nauke posmatra kao proces smenjivanja paradigmi, koji je predstavljen sledećim tokom. Paradigma 1 → normalna nauka → kriza → naučna revolucija → Paradigma 2 → nova normalna naukla → nova kriza. Dakle, prema Kuhn, nauka ne evoluira postepeno ka istini. U nauci postojeća paradigma ostaje konstantna sve dok ne dođe do promene paradigme, odnosno, sve dok postojeće teorije ne mogu da objasne neki fenomen i neko ne predlaži novu teoriju.

Ukratko, da navedemo, smo još nekoliko viđenja predstavnika postpozitivizma. Tako, na primer, Laudan (1941–) je uradio kategorizaciju empirijskih problema na tri načina: prvo, postoje nerešeni problemi – to su problemi koji se nisu mogli objasniti ili rešiti na osnovu postojećih teorija; drugo, postoje rešeni problemi; i konačno, imamo anomalne probleme koje ne uspevaju da reše bilo kojom od postojećih teorija.  Laudan se bavio i problemima razgraničenja između nauke i nenauke, odnosno, kako napraviti razliku između nauke, pseudonauke i drugih proizvoda ljudske aktivnosti, poput umetnosti, književnosti i verovanja.

Vredi navesti i viđenja S. Toulmin (1922–2009) uticajnog predstavnika ove škole koji se bavio istraživanjima etike, nauke i moralnog rasuđivanja. Razvio je novi pristup analizi argumenata poznat kao Toulminov model argumentacije. Model se sastoji od tri do pet komponenti čiju sadržinu koristi za kreiranje i analizu argumenta, pri čemu su obavezne komponente zahtev, podaci, nalog, kvalifikator i pobijanje. Najčešće korištene komponente su zahtev, podaci i nalog, u smislu, opravdanja ili autoriteta za radnju, verovanje ili osećaj.

Osnovna istraživačka opredeljenja, posebno kod izbora istrživačkih metoda, mogla bi se sažeti u nekoliko stavki:

1. Postpozitivisti veruju u kvalitativne metode, frekvencije, statističke analize, kao i kombinaciju mnoštva različitih metoda;
2.  Postpozitivisti traži nove pretpostavke za razvoj i rast znanja kako bi se otkrila istina, sa stanovišta novih pristupa, kombinovanih metoda i različitih tumačenja;
3. Postpozitivisti tvrde da ideje, pa čak i određeni identitet istraživača utiče na ono što posmatraju i analiziraju, pa i na ono što zaključuju;
4. Postpozitivisti teže objektivnim nalazima i odgovorima, mada pri tom, pokušavaju da prepoznaju i nose se s pristrasnostima teorijskih postavki, pa i sa znanjem koje razvijaju;
5. Postpozitivisti veruju da se ljudsko znanje ne zasniva na apriornim procenama objektivnog pojedinca, već na ljudskim nagađanjima, pretpostavkama, procenama i spekulacijama.

3. Konstruktivizam i interpretiviza

Dewey (1859–1952) se često navodi kao filozofski osnivač ovog pristupa. C. Bruner (1862–1937) i J. Piaget (1896–1980) smatraju se glavnim teoretičarima među kognitivnim konstruktivistima, dok je L. Vygotsky (1896–1934) glavni teoretičar među društvenim konstruktivistima. Navodimo nekoliko kratkih pogleda glavnih zastupnika ovog koncepta da shvatite suštinu i polazne postavke. Tako na primer, Piaget je verovao da je inteligencija jedinstvena sposobnost koja se razvija na isti način kod svih pojedinaca. Verovao je da je konstruktivizam teorija znanja (epistemologija) koja tvrdi da ljudi stvaraju znanje u stalnoj interakciji između sopstvenih iskustava i ideja. S druge strane, Vigotsky tvrdi da je društvena interakcija ključna za učenje. Vygotsky je posebno insistirao na konceptu, ,,nastavnih skela”, tj. specijalizovanih nastavnih strategija koje treba da obezbede podršku tokom procesa učenja i da istovremeno, omoguće učenicima da izgrade veze koje počivaju na društvenim interakcijama. Kosnstruktivizam se obično deli u tri široke kategorije i to: kognitivni konstruktivizam, društveni konstruktivizam i radikalni konstruktivizam.

Konstruktivizam se zasniva na ideji da mi sami aktivno konstruišemo ili stvaramo naša znanja. Pritom, stvarnost je određena ili definisana našim iskustvima kao učenika u procesu sticanja znanja. U osnovi, mi sami kao učesnici u obrazovnom ili praktičnom sticanju znanja koristimo naša prethodna znanja kao temelj nadovezivanja i nadograđivnja novih znanja o tim pojavama, procesima i fenomenima. Efektan primer za navedeni proces učenja je situacija organizovane nastave u kojoj učenici, podeljeni u parove, grupe ili timove, podučavaju jedni duge, prenoseći sopstvena iskustva tokom prikupljanja informacija, diskusije, analize i evaluacije relevantnih i validnih informacija, te kako ti novi evidentni dokazi, fakti i činjenice doprinose stvaranju novog znanja, otvaranju novih i drugačjih pogleda.

U procesu učenja, važna je i uloga nastavnika koji u aktivnom procesu učenja doprinose aktivnom učenju i sticanju znanja, sledećim aktivnostima, kao što su posmatranje i identifikovanje dobre prakse, ukazivanje na relevantne i validne izvore, podsticanjem znatiželje za dodatnim istraživanjima, podučavanjem, propitivanjem i zaključivanjem o naučenom, unapređenom i zaokruženom pogledu, stavu ili usvojenom znanju. Kao što vidite, konstruktivizam je teorija znanja (epistemologija) koja polazi od toga da učenici sami stvaraju znanje i značenje iz interakcije između svojih iskustava i svojih ideja. Kao teorija učenja, konstruktivizam je relevantan u ovoj situaciji, jer istraživač bi mogao da ustanovi dobru praksu učenja, interakciju između učenika, korušćenje različitih metoda i tehnika, da prati ulogu nastavnika, da oceni kvalitet izvora koji se koriste, kao i krajni rezultat, usvajanje novog znanja. Kao što možete da vidite, konstruktivizam je teorija znanja (epistemologija) koja polazi od toga da sami učesnici u procesu kreiranja znanja stvaraju nova znanja kroz proces međusobne interakcija i preispitivanja između sopstvenih usvojenih znanja, iskustava i ideja.

Za razluku od konstruktivizma, pojam interpretivizama odnosi se na teorije i praksu o tome kako i na koji način stičemo predstave i znanje o svetu, stvarnosti, okruženju i pojavama koje nisu objektivne već su pod uticajem stalnih socijanih interakcija glavnih aktera u permanentnom kreirajnu i sticanju znanja. Termin interpretivizam odnosi se na epistemologije, odnosno proces sticanja znanja, u kojem je veoma važno da istraživač, kao društveni akter, prepozna i uvaži razlike među ljudima, koji su rezultat političkih, socijalnih, religijskih i drugih uticaja.

Osnovna istraživačka opredeljenja, posebno kod izbora istrživačkih metoda, mogla bi se sažeti u nekoliko stavki:

• Konstruktivizam obično koristi kvalitativne metode istraživanja;
• Osnovne metode koje se najčešće koriste su otvorena pitanja, novi pristupi, tekstualni i/ili grafički i prikazi slika;
• Istraživač se pozicionira u kontekstu istraživanja i date situacije, fokusira se na jedan koncept ili fenomen, prikuplja i beleži podatke, posmatra učesnike, prati interakcije i događanja; proučava kontekst i okruženje;
• Istraživač u tumačenju pojava i procesa polazi od ličnih vrednosnih stavova i normi. Aktivni je učesnik i sarađuje s učesnicima istraživanja.

4. Pragmatizam

Pragmatizam kao filozofski pokret započeo je u Sjedinjenim Ameručkim Državama oko 1870. godine. Osnivač pragmatizma je Charles Sanders Peirce (1839–1914), zajedno s kasnije najpoznatijim predstavnicima u dvadesetom veku, William James (1842–1910) i John Dewey (1859–1952). Ukratko, u nastavku, navodimo nekoliko najznačajnijih stavova osnivača pragmatizma. Suština Peirceovog pragmatizma sadži se u mišljenju da bilo koji stav treba da ima smisleno značenje, s jedne, i da sadrži praktični smisao, relevantnost i validbnost, s druge strane. Prema Jamesu, istinu treba vrednovati na osnovu njenog uticaja na ljudsko ponašanje. Tako, na primer, posvećenost veri i religioznost opravdana je samo ukoliko unapređuje, odnosno doprinosi unapređenju i kvalitetu nečijeg života. Dewey je razvio pragmatičnu teoriju istraživanja kojom je ponudio inteligentne metode čijim korišćenjem može da se ubrza i poboljša društveni napredak. Verovao je da se logika i rezultati uspešnih naučnih istraživanja mogu primeniti na moral i politiku.

Kao što vidite, osnovno značenje pragmatizma je razuman i logičan način činjenja stvari ili razmišljanja o problemima koji se zasnivaju na suočavanju sa specifičnim situacijama važnim za svakodnevni život umesto na idejama i teorijama. Pragmatisti veruju da razmišljanje o idealnim i apstraktnim pojmovima, kao što su sloboda, ljubav ili lepota, sami po sebi nemaju neko veliko značenja osim ako ih ne posmatramo u praktičnom kontekstu upotrebe u svakodnevnom jeziku. Isti je pristup i kod korišćenja pragmatizma u istraživanju. Naime, svrha istraživanja je da se bavimo praktičnim pitanjima, problemima i izazovima da bismo doživeli, upoznali i razumeli svet u njegovom praktičnom smislu i značenju.

Pragmatizam je istraživačka filozofija zasnovana na epistemologiji da ne postoji jedan način učenja, već mnogo različitih načina razumevanja komplikovane i višestruke stvarnosti, koja se konstantno preispituje, raspravlja, pregovara i tumači sa stanovišta novih viđenja i nove situacije. Znanje o višestrukoj stvarnosti stiče se integracijom kombinovanih istraživačkih metoda koje obuhvataju i kvalitativne i kvantitativne istraživačke metode. Korišćenjem mešovitih metoda, integracijom mnoštva metoda istraživač može bolje da razume i shvati situaciju, probleme i događaje. Istovremeno, taj pristup omogućava da se nađu relevantni i validni odgovori na istraživačka pitanja, ukupne rezultate, pa i zaključke o sprovedenom istraživanju.

Osnovna istraživačka opredeljenja, posebno kod izbora istrživačkih metoda, mogla bi se sažeti u nekoliko stavki:

1. Zasnovan je na ideji da mešovite metode najefektnije doprinose rešavanju problema ili istraživanja o pojavi, konceptu ili događaju;
2. Pragmatizam je okrenut ka rešavanju praktičnih problemima i u vezi s tim, smatra da su najbolje istraživačke metode one koje pomažu da se najefikasnije odgovori na istraživačko pitanje. U istraživanju društvenih nauka, to često podrazumeva korišćenje mešovitih i kvantitativnih i kvalitativnih metoda koje se koriste za evaluaciju različitih aspekata istraživačkog problema;
3. Pragmatizam se fokusira na praktične probleme i unapređenje kvaliteta života. Tako, na primer, kod unapređenja procesa obrazovanja, fokusira se na to da stvari budu praktične, korisne i racionalne, polazeći od četiri principa: jedinstvo, interes, iskustvo i integracija;
4. Osnovni principi pragmatičnog istraživanja su: prvo, naglasak na delotvornom znanju; drugo, identifikovanje i prepoznavanje međuzavisnosti između iskustva, znanja i delovanja; i treće, istraživanje se prihvata kao iskustveni proces;
5. Pragmatizam se zalaže za ljudska prava i slobodu pojedinca. U vezi s tim, istraživanja i nova znanja trebala bi da donesu olakšanje, dobrobit i bolji kvalitet života za čoveka;
6. Pragmatizam prihvata stav da je znanje konstruisano na osnovu iskustava iz stvarnog sveta i života ljudi. I u vezi s tim, prihvata stav da je ljudsko istraživanje slično naučnom i eksperimentalnom istraživanju.

5. Subjektivizam

Subjektivizam ima svoju filozofsku osnovu u delima Rene Descartesa (1596–1650), a empirizam i idealizam, kao njegov ekstremniji oblik, u delima George Berkeley (1685–1753). Subjektivizam je stav da je znanje subjektivno i da nema eksternog ili objektivnog testa njegove istinitosti. Subjektivizam kao istraživačka metodologija polazi od toga da je realnost ili stvarnost ono kako mi sami to vidimo i tumačimo. To je doktrina prema kojoj je ,, naša sopstvena mentalna aktivnost jedina neupitna činjenica našeg iskustva”. Pritom, polazi se i od stava da je znanje samo subjektivno, stvar perspektive i ne postoji spoljna ili objektivna istina.

Prema subjektivizmu, istraživač ne može da bude objektivan, nezavisan i nepristrasan jer na njegov pristup i istraživanje utiču sopstvene perspektive, vrednosti, društvena iskustva i prihvaćeni stavovi i gledišta. Za razliku od tog stava, tradicionalni naučni pristup izjednačava subjektivnost sa ličnim predrasudama jer, direktan ili indirektan uticaj istraživača, na prikupljanje, obavljanje, tumačenje i analiziranje podataka poništava nalaze istraživanja. Zbog toga je važno da istraživački pristup i procesi imaju objektivnu naučnu orjentaciju, posebno da istraživači imaju distance i nezavisan stav od fenomena koji se istražuje. Nasuprot takvom stavu, postoje mišljenja koja zagovaraju da otvoreni subjektivni pristup omogućava istraživaču da bude pravi partner sa učesnicima ili participantima u istraživanju, te da otvoreno koristi sopstvena iskustva i razmišljanja kako bi utvrdio i orkrio nova i vredna značenja.

Važno je i da navedemo nekoliko napomena u vezi sa istraživačkim paradigmama, posebno ontološkog pristupa, gde subjektivizam zastupa stav da svet sam po sebi nije odvojen i nezavisan od našeg promišljanja i kognitivnih pogleda. Odnsono, društvena realnost je kreacija naše podsvesti, projekcija i interpretacija. Stvarnost je rezultat socijanih konstrulcija, koje egzistiraju u obliku višestruke realnosti i značenja, koje su u stalnom procesu menjanja i u haosu.

Epistemološki koncept subjektivizma jeste stav da su naša posmatranja i promišljanja o svetu pod uticajem konceptalnog tereta ili prtljaga, koji svako od nas nosi, kao naše sopstveno socijano i kulturno nasleđe. Subjektivizam počiva na našim mišljenjima, narativima, atributivnim značenjima i individualnim projekcijama sopstvenog viđenja.

Subjektivizam u aksiološkom smilsu počiva na vrednostiuma istraživača koji nije nezavisan i odvojen od procesa istraživanja. Osnovni metod korišćenja je kvalitativni pristup.

Osnovna istraživačka opredeljenja, posebno kod izbora istrživačkih metoda, mogla bi se sažeti u nekoliko stavki:

1. Subjektivizam u ontološkom smislu polazi od stava da je realnost ili stvarnost ono kako mi to vidimo;
2. U epistemološkom značenju subjektivizam smatra da je znanje stvar lične perspektive;
3. U aksiološkom smislu, subjektivizam zastupa mišljenje da su istraživanja vezana za postojeće vrednosti istraživača, da različiti pristupi za različita mišljenja i narative mogu pomoći da se objasne različite društvene realnosti i mišljenja različitih društvenih aktera. Istraživač ima integralan i refleksivan stav;
4. Osnovne metode koje se upotrebljavaju u subjektivističkoj istraživačkoj filozofiji su: autoetnografija, semiotika, književna analiza, pastiche (muzičko, književno ili umetničko delo koje imitira stil prethodnog rada ili je sastavljeno od izbora iz različitih delova), intertekstualnost u književnosti.

 

6. Kritički realizam 

Kritički realizam je pokret koji je započeo u britanskoj filozofiji i sociologiji nakon osnivačkog rada Ram Roy Bhaskar (1944–2014) i nekih drugih autora (Margaret Archer). Konkretno, proizašao je iz vizije realizacije adekvatne realističke filozofije nauke, društvenih nauka i kritike. Kritički realizam pravi razliku između ,,stvarnog” sveta i ,,uočljivog” sveta. Realnost ili stvarni svet se ne može posmatrati jer postoji nezavisno od ljudskih percepcija, teorija i konstrukcija. Kritički realizam se bavi prirodom uzročnosti, delovanjem, strukturom i odnosima, implicitnim ili eksplicitnim ontologijama s kojima radimo.

Osnovna istraživačka opredeljenja, posebno kod izbora istrživačkih metoda, mogla bi se sažeti u nekoliko stavki:

• Realnost i znanje su društveno konstruisane snagom odnosa unutar društva;
• Aksiološke pretpostavke kritičnog realizma su: istraživanja su opterećena vrednostima koje poseduje istraživač, istraživač priznaje pristrasnost prema pogledima na svet, kulturno iskustvo i vaspitanje, istraživač pokušava da minimizira pristrasnost i greške, istraživač nastoji da bude objektivan koliko god je to moguće;
• Osnovne istraživačke metode i tehnike su: ideološke recenzije, otvoreni intervjui, upitnici, opservacije i zapažanja.

Ukoliko razumete osnovne istraživačke filozofije, onda biste mogli da pokušate da odgovorite na nekoliko važnih pitanja, koja su relevantna i validna za vaše istraživanje: (1) s kojim filozofskim konceptom i pogledom se najviše slažete; (2) da li imate zamerke i neslaganja s jednom ili više filozofija; (3) zašto tako mislite, navodeći osnovne razloge za vaše mišljenje; (4) šta mislite koje su implikacije vaših stavova i mišljenja na istraživanje, pristup i izbor metoda i tehnika istraživanja?

Zaključak

Kao što ste mogli da vidite veoma je važno da razumete i shvatite osnovne postavke i principe istraživačkih filozofija i njihov uticaj na ontološke, epistemološke, aksiološke i metodološke pretpostavke. Samo tako će te uspeti da odgovorite na osnovna, relevantna i validna pitanja koja se odnose i na vaše istraživanje.

Reference:                     

1. 50 + Definition of Phylosophy, dostupno na: https://eduhutch.blogspot.com/2014/04/50-definitions-of-philosophy.html [Pristupljeno, 6.  novembera 2021.]
2. Adapted from Patel, S. (2015, 15 July). The research paradigm – methodology, epistemology, and ontology – explained in simple language. Retrieved from http://salmapatel.co.uk/academia/the-researchparadigm-methodology-epistemology-and-ontology-explained-in-simple-language;
3. Constructivism Research Philosophy, dostupno na: https://research-methodology.net/research-philosophy/epistomology/constructivism/ [Pristupljeno: 18. februara 2022.]
4. Creswell, J.W., Plano Clark, L., V. (2017) Designing and Conducting Mixed Methods Research, Third Edition.  SAGE Publications, Inc. London.
5. David L., Morgan, L. D. (2013) Integrating Qualitative and Quantitative Methods, A Pragmatic Approach. SAGE Publications, Inc. London.
6. Difference Between Positivism and Post-Positivism, dostupno na: https://www.differencebetween.com/difference-between-positivism-and-vs-post-positivism/ [Pristupljeno: 15. februara 2022.]
7. Essential meaning of philosophy, dostupno na:  https://www.merriam-webster.com/dictionary/philosophy [Pristupljeno, 6.  novembera 2021.]
8. Fisher, C. (2010) Researching and writing a dissertation, an essential guide for business students, Third Edition. FT & Prentice Hall. London.
9. Heightening awareness of research philosophy: the development of a reflexive tool for use with students, dostupno na:  https://www.bl.uk/collection-items/heightening-awareness-of-research-philosophy-the-development-of-a-reflexive-tool-for-use-with-students [Pristupljeno, 6.  novembera 2021.]
10. Honderich, T. (1995) The Oxford companion to Philosophy, Oxford University Press. Oxford.
11. Pojam filozofije, dostupno na: https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/philosophy [Pristupljeno, 6.  novembera 2021.]
12. Ristić, Ž. (2016) Objedinjavanje kvantitativnih i kvalitativnih istraživanja, ECPD. Beograd.
13. Saunders, M., Lewis, P., Thornhill, A. (2007) Research Methods for Business Studies, 4th edition. FT & Prentice Hall. London.
14. Saunders, M., Lewis, P., Thornhill, A. (2018) Research methods for Business Studies. Pearson education. London. Research philosophies, approaches, and strategies, available at https://www.youtube.com/watch?v=b3kKFNOnwOY&t=2288s [Pristupljeno, 6.  novembera 2021.]
15. Saunders, M., Lewis, P., Thornhill, A. (2007) Research Methodsfor Business Students, Fourth Edition. FT & Prentice Hall. London.
16. Three principles of pragmatism for research on organizational processes, dostupno na: https://journals.sagepub.com/doi/full/10.1177/2059799120937242 [Pristupljeno: 10. februara 2022.]