Istraživačke filozofije i osnovni pristupi (metode) u razvoju teorija

Uvod

U drugoj ,,kriški” ONION modela predstavljeni su istraživački pristupi (metode) u razvoju teorija i to: dedukcija, indukcija i abdukcija. To su veoma poznati i najčešće navedeni ili korišćeni pristupi, kao klasične metode, za sve oblasti, probleme i naslove istraživanja i to na svim nivoima završnih radova, od osnovnih, master do doktorskih studija. Pritom, obično se spominju u generalnom i uopštenom narativu bez detaljnih i razrađenih faza, bilo kakvih objašnjenja oko definisanja istraživačkih pitanja, ili hipoteza, upotrebe metoda i tehnika prikupljanja podataka, veza sa pregledom literature ili sa istraživačkim filozofijama.

Osnovni cilj bloga jeste da precizno definiše svaki od pomenutih postupaka, ukaže na prednosti i mane, osnovne karakteristike tih pristupa u razvoju teorija za kvalitativna i kvantitativna istraživanja, kao i primenu u odnosu na osnovne istraživačke filozofije.

1. Deduktivni pristup razvoju teorija

Deduktivni pristup i zaključivanje polazi od principa, opšteg ka posebnom, ili kako se još objašnjava kao proces, top down, odnosno, od ,,odozgo na dole”. Deduktivna istraživanja obično počinju sa hipotezama koje imaju uporište u teoriji i teorijskim konceptima koji se koriste i koji utiču na dizajniranje metoda za prikupljanje baze podataka, te za analizu, tj. prihvatanje ili odbacivanje teorije. Deduktivni pristup se odvija, kao proces, od teorija – hipoteza – opservacija, upitnika, eksperimenta – prihvatanja ili odbacivanja teorija i koncepata. Kao što vidite, veoma je važno definisati relevantne i validne hipoteze koje treba da proisteknu iz pregleda, analize i kritičkih opservacija literature. Sledeći korak jeste testiranje hipoteza, korišćenjem opservacija, upitnika ili eksperimenata. Na kraju, s relevantnom i validnom bazom podataka testiraju se hipoteze, da bi se donela odluka o prihvatanju ili odbacivanju postojećih teorija ili naših novih postavki o konceptima, modelima ili pogledima. Deduktivno zaključivanje je uže i specifičnije po svojoj prirodi jer se bavi testiranjem hipoteza. Deduktivni pristup je vezan za kvantitativne metode. Videti Tabelu 1.

Dedukcija kao pristup razvoju, potvrđivanju teorija i uopše u društvenim istraživanjima najčešće je povezana sa istraživačkom filozofijom klasičnog i logičkog pragmatizma, Videti, Šemu1.

Tabela 1.  Uporedni prikaz deduktivnog, induktivnog i abduktivnog pristupa

2. Induktivni pristup razvoju teorija

Induktivni pristup i zaključivanje polazi od specifičnih i konkretnih opservacija i zapažanja ka opštim zaključcima, generalizacijama i teorijama. Taj pristup se naziva down to top tj. „odozdo na gore“. U induktivnom pristupu i zaključivanju polazi se od konkretnih i specifičnih zapažanja, odnosno pokušaja da se uoče i otkriju pravilnosti, šeme ili obrasci u ponašanju pojava, procesa, ljudi i organizacija, tako da se na osnovu toga formulišu probne hipoteze kojim se prihvataju ili odbacuju neki ili naši pogledi, stavovi, opšti zaključci ili teorije. Proces induktivnog pristupa odvija se kao proces: opservacije – paterni – probne hipoteze – teorija. Induktivno istraživanje započinje sa istraživačkim pitanjem i prikupljanjem emprijskih podataka, koji se koriste za generisanje hipoteza i teorije. Induktivni pristup po svojoj prirodi je otvoreniji i interesantniji u istraživačkom smislu, posebno na početku. Induktivni pristup je povezan s kvalitativnim metodama prikupljanja i analize podataka. Videti Tabelu 1.

Indukcija kao pristup razvoju, potvrđivanju teorija i uopše u društvenim istraživanjima najčešće je povezana s istraživačkom filozofijom interpretivizma. Videti, Šemu 1.

3. Abduktivni pristup u razvoju teorija ili rešavanju problema

U kontekstu istraživanja, otmica (abduction) se odnosi na kombinovano korišćenje deduktivnog i induktivnog pristupa tokom kreativnog procesa stvaranja novih hipoteza i teorija zasnovanih na iznenađujućim istraživačkim otkrićima, dokazima ili pojavama za koje ne postoji jednostavno ili uobičajeno objašnjenje. Istraživač tada napušta deduktivni ili induktivni pristup i pokušava da koristi nove teorijske postavke i poglede.

Abduktivni pristup razvoju teorija odbacuje koncept deduktivnog i induktivnog pristupa kao podeljene, jer to nije izbor jednog ili drugog, već pokušaj da se ti pristupi pomire tako da istraživanje može da se započne s deduktivnim pa da se nastavni s induktivnim pristupom. Odnosno, ti pristupi treba da se međusobno prožimaju, tokom definisanja hipoteza i njihovog kasnijeg testiranja i proveravanja s relevantnim i validnim podacima. Videti Šemu 1. Primeri abduktivnog zaključivanja uključuju lekara koji postavlja dijagnozu na osnovu rezultata testova i porotu koja koristi dokaze za donošenje presude o slučaju. U oba scenarija ne postoji potpuna garancija ispravnosti, već samo najbolja pretpostavka na osnovu dostupnih dokaza.

Predstavnici trećeg, abduktivnog pristupa, uporno i argumentovano osporavaju tradicionalni pristup i upotrebu induktivnog ili deduktivnog procesa zaključivanja. Predlažu da se ti pristupi kombinuju i ukrštaju tako da izbor ne treba da bude između jednog ili drugog. Umesto toga, istraživanje može, i često treba da se nastavi kombinovanjem i naizmeničnom upotrebom induktivne i deduktivne perspektive. Takvim pristupom, istraživač nastoji da izabere ,,najbolje” objašnjenje između mnogih alternativa kako bi objasnio ,,iznenađujuće činjenice” ili ,,zagonetke” koje su identifikovane  na samom početku procesa istraživanja. U toku objašnjavanja „iznenađujućih činjenica” ili „zagonetki”, istraživač može da kombinije i numeričko i kognitivno zaključivanje.

Abdukcija kao pristup razvoju, potvrđivanju teorija i uopšte u društvenim istraživanjima najčešće je povezana sa istraživačkim filozofijama kritičkog realizma, postmodernizma i pragmatizma. Videti, Šemu 1.

4. Osnovni pristupi i korišćenje kvantitativnih i kvalitativnih metoda

Kao što možete da vidite u Tabeli 2, veoma je važno da precizno sagledate šire okvire istraživanja, na primer, sa stanovišta tipova rezonovanja, vrste i tipova pitanja, kao i korišćenja različitih tipova analize, s jedne, te korišćenja kvantitativnih i kvalitativnih metoda, s druge strane.

Kvantitativni koncepti istraživanja se koriste kao osnova deduktivnog pristupa jer su objektivniji, logičniji i mogu da otkrivaju, ukazuju kauzalne i uzročno-posledične veze.  Tipovi pitanja su precizni, unapred određeni, objektivni i posvećeni ishodima. Tipovi analize su numerička zaključivanja i statističke analize i zaključivanja.

Kvalitativni koncepti istraživanja se koriste kao osnova induktivnog pristupa jer su često viđenja određena stavovima istraživača, koji mogu da budu subjektivni, otkrivaju smisao, suštinu i značenje pojave ili procesa koji se istražuje. Tipovi pitanja su otvoreni, orijentisani na procese, mogu da se menaju i prilagođavaju tokom istraživanja. Tipovi analize su narativni sa stalnom tendencijom poređenja i otkrivanja novih detalja o sadržajima istraživanja.

Abduktivni pristup može da počne s kvantitativnim konceptom istraživanja, koji kasnije može da se zameni s kvalitativnim konceptom, tako da osnovni tipovi rezonovanja, upotrebe pitanja i analiza može da se menja, kombinuje i dopunjuje.

Tabela 2. Upotreba kvantitativnih i kvalitativnih metoda i širi okvir pristupima istraživanja

Izvor: Inductive Approach (Inductive Reasoning), dostupno na https://research-methodology.net/reesarch-methodology/research-approach/inductive-approach-2/  [Posećeno: 2 marta 2022]

Navedeni pristupi u Tabeli 2. nisu apsolutni i mogu se menjati. Tako, ponekad, induktivni pristup može da koristi i kvantitativne metode istraživanja. U Tabeli 3. dati su osnovni primeri za analizu baze podataka.

Tabela 3. Analiza baze podataka

Izvor: Inductive Approach (Inductive Reasoning), dostupno na: https://research-methodology.net/research-methodology/research-approach/inductive-approach-2/ [Pristupljeno: 2. marta 2022.]

Kao što možete da vidite, karakteristike i razlike između kvantitativnih i kvalitativnih istraživanja su značajne i mogu se sažeti sa stanovišta nekoliko kriterijuma, kao što su, (1) ciljevi, (2) dizajniranje, (3) pristupi, (4) upotreba i korišćenje alata i instrumenata, (5) formiranje istraživačkih uzoraka, i (6) korišćenja analiza. Po napred navedenim kriterijumima kvantitativno istraživanje može da se sažme i opiše na sledeći način: (1) ciljevi su utvrđivanje relacija, uzorka i efekata; (2) dizajnira se pre početka istraživanja; (3) pristup je deduktivni, tj. testiranje teorije; (4) koristi unapred definisane i određene alate i instrumente; (5) istraživanja se obavljaju na velikim uzorcima; (6) koriste se statističke analize i numeričke baze podataka.

Karakteristike kvalitativnih metoda istraživanja, po istim kriterijumima, mogle bi se opisati na sledeći način: (1) ciljevi su da se ispitaju fenomeni, pojave i ponašanja na detaljan i dubinski pristup; (2) dizajn je fleksibilan i može se razvijati i tokom samog procesa istraživanja; (3)  pristupi su induktivni, tj. mogu da generišu nove teorije; (4) Istraživač ima primarnu ulogu u prikupljanju podataka; (5) Istraživanja se obavljaju na malim uzorcima, (6) koriste se narativni opisi i interpretacija.

5. Istraživačke filozofije, pristupi i primeri strategija

Istraživačke filozofije sa stanovišta dedukcije, indukcije i abdukcije imaju različite pristupe, različito korišćenje kvantitativnih, kvalitativnih ili mešovitih metoda, pa shodno tome, koriste i različite strategije ili metode i tehnike istraživanja. Pozitivizam, koristi deduktivni pristup, tako što na osnovu teorija i kritičkog osvrta formuliše hipoteze, koje se kasnije prihvataju ili odbacuju na osnovu baze podataka, gde se podaci prikupljaju najčešće preko anketa, eksperimenata, merenja i upitnika.

Interpretivizam, koristi induktivni pristup, tako što na osnovu opservacija i prikupljenih podataka definiše probne hipoteze, utvrđuje šablone, forme i obrasce ponašanja, na osnovu kojih definiše nove koncepte i terijske poglede. Pritom, koristi kvalitativne metode, obično, studije slučaja, osnovnu teoriju ili etnografiju.

Šema 1. Istraživačke filozofije, pristupi i primeri strategija

Izvor: Webinar on Research Philosophies, Approaches and Strategies with Prof Mark Saunders, dostupno na:  https://www.youtube.com/watch?v=b3kKFNOnwOY&t=5515s [Pristupljeno: 1.  marta 2022.]

Kritički realizam koristi adbuktivni pristup, što znači da istraživač koristi ili deduktivni ili induktivni pristup. Ukoliko se u tom procesu koriščenjem jednog (deduktivnog) ili drugog (induktivnog) pristupa dođe do neobičnih, neobjašnjivih pojava ili iznenađujućih rezultata, onda istaživač može da se vrati prvom ili drugom pristupu.  Koriste se kvalitativni i/ili kvantitativni pristup/i i prikupljanje podataka se obavlja korišćenjem anketa, arhivskih istraživanja i drugih metoda.

Postmodernizam koristi abduktivni pristup i kvaliativna istraživanja, korišćenjem različitih metoda i tehnika, osim anketa, u zavisnosti od oblasti i problema koji se istražuje.

Pragmatizam, takođe koristi abduktivni pristup, kvalitativna i/ili kvantitativna istraživanja. Prikupljanje podataka, fakata i činjenica obavlja se kombinacijom različitih metoda i tehnika, kao što. se može videti u Šemi 1

Zaključak

Kao što možete da vidite, definisanje, izbor i usklađivanje metodolškog pristupa istraživanja s temom, ciljevima i zadacima projekta, teze ili disertaije nije lak i jednostavan posao. Da bi se obezbedio logičan, konzistentan i integrativan pristup između svih ,,kriški” ONION modela treba da posedujete adekvatno znanje o svim aspektima metodologije istraživanja, da imate strpljenje da iz pregleda literature otkrivate i uočavate relevantna i validna istraživačka pitanja i hipoteze, te sve ostale aspekte korišćenja adekvatnih pristupa, istraživačkih strategija, kreiranja i analize baze podataka.

Reference:

1. Webinar on Research Philosophies, Approaches and Strategies with Prof Mark Saunders, dostupno nahttps://www.youtube.com/watch?v=b3kKFNOnwOY&t=5515s [Pristupljeno: 1. marta 2022.]
2. Deduction & Induction, dostupno na: https://conjointly.com/kb/deduction-and-induction/ [Pristupljeno: 1. marta 2022.]
3. Inductive or deductive approaches, dostupno na: https://warwick.ac.uk/fac/soc/ces/research/current/socialtheory/maps/when/ [Pristupljeno: 1. marta 2022.]
4. Inductive Approach (Inductive Reasoning), dostupno na: https://research-methodology.net/research-methodology/research-approach/inductive-approach-2/ [Pristupljeno: 2. marta 2022.]
5. What is Research: Definition, Methods, Types & Examples, dostupno na: https://www.questionpro.com/blog/what-is-research/amp/ [Pristupljeno: 2. marta 2022.]
6. Deductive Approach (Deductive Reasoning), dostupno na: https://research-methodology.net/research-methodology/research-approach/deductive-approach-2/ [Pristupljeno: 2. marta 2022.]
7. Abductive reasoning (abductive approach), dostupno na: https://research-methodology.net/research-methodology/research-approach/abductive-reasoning-abductive-approach/#:~:text=In%20abductive%20approach%2C%20the%20research,the%20existing%20range%20of%20theories [Pristupljeno: 2. marta 2022.]
8. Mixed methods researh, Basic mixed methods research designs, dostupno na: https://catalyst.harvard.edu/community-engagement/mmr/hcat_mmr_sm-6090567e0f943-60905896c80af-60e5fdbc2399e-60e5fdd8057fc-610bf777da6a0-610bf7808de24-610bf792228a4-610bf8685d8f5-610bf871cbea9/ [Pristupljeno: 2. marta 2022.]
9. Qualitative vs. quantitative data: what’s the difference?, dostupno na: https://www.fullstory.com/blog/qualitative-vs-quantitative-data/ [Pristupljeno: 4. marta 2022.]